De overgang van hotel naar huis was er een vol uitdagingen. Het bewerkstelligen van een begripvolle verstandhouding met mijn bedienden was daarvan een van de voornaamste. Met hen – kokki ibu Roos, wasvrouw ibu Sarni (ibu is de aanpreekvorm voor een vrouw), beiden midden veertig, en huisjongen Sajat van begin twintig – diende ik onze toekomstige huishouding op korte termijn op orde te brengen, maar mijn nog gebrekkige Indonesisch stond een adequate communicatie vooralsnog in de weg. Ik herinner me die pijnlijke eerste weken, zoekend naar woorden en zinnetjes; nog veel lastiger waren hun antwoorden. De altijd in sarung en kebaya geklede ibu’s hadden hun huisjes in de kampong, Sajat woonde in een van de bediendenkamers op de achterplaats. In die beginperiode was hij een grote steun: een ijverige en pientere jongen met wie ik ’s avonds zo nu en dan Indonesisch oefende. Ik kon hem ten slotte aan een baan als steward helpen bij de Holland Amerika Lijn, die in Jakarta jongelui wierf voor haar cruiseschepen.
    Sajats opvolger heette Lathouïf. Hij was een van de tallozen die van het doodarme platteland naar de stad waren getrokken op zoek naar werk. Een Indonesische vriend had hem mij aanbevolen, ibu Roos ving hem op. Ik zag hem voor het eerst toen hij bij mijn thuiskomst van de universiteit het hek opende. Naar binnen rijdend – altijd bekaf na een lange hitteochtend – nam ik mij voor wat later met hem te gaan praten. Op het platje bladerde ik wat in mijn ochtendkrant Kompas, in afwachting van de setrup es (ijslimonade) die mij nu zou worden aangereikt door Lathouïf. Ik wist niet wat ik zag toen hij voor mij neerknielend de verkoeling aanbood. Ik probeerde hem uit te leggen waarom ik dat nooit meer wilde. Makkelijk was dat niet: er was sprake van een cultuurschok.
    Hij was negentien toen hij bij mij kwam, een innemende, maar introverte jongeman. De attente manier waarop hij mijn huis beredderde en bewaakte, de aan een Indonesisch huishouden verbonden ongemakken zo veel mogelijk van mij wegnemend, gaf rust en een gevoel van veiligheid. Hij kon heel goed tekenen, ook in kleur. Ik betaalde het daarvoor benodigde materiaal, wat voor mij een geringe moeite, maar voor hem van veel betekenis was. Toen hij van zijn eerste verlof terugkeerde van zijn ouders in Oost-Java, gaf hij mij een oude kris cadeau, een pusaka (sacraal erfstuk), hem door zijn vader meegegeven als teken van hormat (eerbied).
Hij had mij eens verteld een verbinding te kunnen leggen met de geestenwereld. Op een avond vroeg hij of hij mij in contact mocht brengen met mijn nenek moyang (voorouders). Dat was me nogal wat: een groter ‘persoonlijk’ geschenk, begreep ik, was moeilijk denkbaar. En waarom zou hij het niet kunnen! Ik was lang genoeg in het van magie doortrokken Indonesië om te weten dat er veel was tussen hemel en aarde wat voor mij verborgen bleef.
    Verhalen genoeg, ook van heel dichtbij. Volgens ibu Roos woonde er een geest in mijn huis. Een keer bij mij in een van de bediendenkamers overnachtend, had hij haar aan haar arm en been wakker geschud; ze had daarna wat koffie en rijst voor hem neergezet. En toen mijn Indonesische vriendin op een nacht naar de badkamer liep, zag ze een witte gedaante zich voortbewegen in de woonkamer. Toen ik even later, gewekt door haar angstig roepen, naast haar stond, zag ik niets. Het ontbrak me aan een ‘derde oog’ om het wonder te kunnen aanschouwen.
    Wat later kwam ik erachter dat mijn huis was gebouwd op een oude begraafplaats. Het een sloot aan op het ander: toen Lathouïf een nieuw boompje in de tuin plantte, kwamen er menselijke resten te voorschijn.
    Ik stemde dus in met Lathouïfs verzoek. Het moest gebeuren op malam Jumat – donderdagavond, wanneer moslims zich voorbereiden op het vrijdaggebed. Lathouïf ontruimde de logeerkamer en zette er bloemen en wierook neer. Toen het zover was, vroeg hij mij naar mijn werkkamer te gaan en mijn hoofd leeg te maken. Hijzelf trok zich terug in de logeerkamer om door mediteren en bidden de geesten van mijn voorgeslacht op te roepen. Maar er kwam niets. Na enkele martelende uren klopte hij op mijn deur: daar stond hij, hevig transpirerend en volslagen ontgoocheld. Ik heb hem toen gezegd dat het aan mij lag, dat ik, hoe graag ik die verbinding ook had gewild, te ver afstond van het geestenrijk.
    Ook Lathouïf heb ik een baan bij de Holland Amerika Lijn kunnen bezorgen. Hij heeft jaren gevaren. Het ging hem goed, schreef hij. Enkele jaren later liet hij mij weten dat hij ging trouwen met een meisje uit zijn dessa en werk had gevonden aan de wal.
    Op een van mijn latere reizen naar Indonesië, in 1981, zag ik hem samen met zijn vrouw terug. De band tussen ons had de jaren doorstaan. Bij het afscheid bracht hij een met doeken omwikkeld voorwerp tevoorschijn. Het was een kris zoals hij er mij eerder een gegeven had: een pusaka van zijn familie. Ik voelde me overrompeld, vond dat ik zoiets niet ten tweeden male kon aannemen, en weigerde – en dat terwijl ik kon weten dat zo’n blijk van genegenheid niet geweigerd kón worden. Ik zie nog zijn bezeerde blik: er was iets gebeurd dat niet te herstellen viel.
    Ik zal het blijven voelen als een dieptepunt in mijn langdurige relatie met Indonesië. Krassen op de ziel die niet willen verdwijnen.